Ο άνθρωπος συχνά προσπαθεί να δώσει απάντηση στο ερώτημα «ποιος είμαι», με στόχο να γνωρίσει πλήρως τον εαυτό του. Η έννοια του εαυτού σχετίζεται με τις έννοιες της αυτοαντίληψης και της αυτογνωσίας. Ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τον εαυτό του πηγάζει από τις αξίες, τα συναισθήματα, το γνωστικό του υπόβαθρο και έχει άμεση σχέση με τη συμπεριφορά του και την εξωτερίκευση του συναισθηματικού του κόσμου.
Οι έννοιες αυτογνωσία και αυτοαντίληψη από μερικούς ερευνητές θεωρούνται ταυτόσημες ενώ από άλλους συμπληρωματικές. Για τη διαμόρφωση αυτής της «σχετικής» και «εν πολλοίς» αντικειμενικής γνώσης για τον εαυτό, τον κυρίαρχο ρόλο του παίζει ο γνωστικός τομέας στο άτομο.
Η αυτοαντίληψη χτίζεται πάνω στην αυτογνωσία. Σπάνια το άτομο περιορίζεται στην αυτογνωσία. Συνήθως προχωρεί στην ερμηνεία της και στην ανάλυση των επιπτώσεών της. Αυτογνωσία σημαίνει γνωριμία και επίγνωση των αντιδράσεων του εαυτού. Είναι η γνώση που έχει το άτομο για τη συμπεριφορά του, τις στάσεις, τις αξίες, τις πεποιθήσεις και τα συναισθήματά του. Δε βρίσκονται όλοι οι άνθρωποι στο ίδιο επίπεδο αυτογνωσίας· άλλοι γνωρίζουν τον εαυτό τους περισσότερο και άλλοι λιγότερο. Σημαντικό ρόλο στην αυτογνωσία παίζει ο αριθμός, η ποιότητα, η ποικιλία και η διάρκεια της επικοινωνίας που έχει κάθε άνθρωπος με τα άλλα άτομα του περιβάλλοντός του. Για να αποκτήσει κάποιος αυτογνωσία, πρέπει να έχει και την εμπειρία του πως αντιδρούν οι άλλοι μαζί του. Μπορεί να πιστεύει μερικά πράγματα για τον εαυτό του, τα οποία όμως θα επιβεβαιωθούν ή θα απορριφθούν από τις αντιδράσεις των άλλων απέναντί του. Η επικοινωνία επικυρώνει ή καταρρίπτει τη γνώση που πιστεύει κανείς ότι έχει για τον εαυτό του. Οι αντιδράσεις των άλλων δεν επικυρώνουν ή απορρίπτουν μόνο αλλά βοηθούν και στη γνωριμία με τον εαυτό.
Αυτοεικόνα είναι το τελικό αποτέλεσμα της σύνθεσης της αυτογνωσίας με την αυτοαντίληψη. Η αυτοεικόνα μας παίζει καθοριστικό ρόλο στις επιλογές μας, είτε είναι κοινωνικές είτε εκπαιδευτικές είτε επαγγελματικές. Ουσιαστικά, όπως υποστηρίζει και η Ατομική Ψυχολογία, η αυτοαντίληψη είναι αυτή που καθορίζει τον «τρόπο ζωής» (life style) που το άτομο αποδέχεται και υιοθετεί για τον εαυτό του. Η συμπεριφορά μας δεν είναι τίποτε άλλο από την έκφραση αυτού που είμαστε ή αυτού που πιστεύουμε ή νιώθουμε ότι είμαστε. Η θεώρησή μας για τον «εαυτό» μας, για το «εγώ» μας παίζει καθοριστικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο οργανώνουμε τη ζωή μας ή καθορίζουμε τους σκοπούς μας. Ιδιαίτερα κατά την εφηβική ηλικία, όπου το άτομο συγκεκριμενοποιεί την αντίληψη του εαυτού του με το να αρχίζει να αποδέχεται μια ταυτότητα σύμφωνα με τη θεωρία του Erikson. Σύμφωνα με τη θεωρία του Rogers, η αυτοαντίληψη αποτελεί στοιχείο του φαινομενολογικού πεδίου του ατόμου - του συνόλου των αντιλήψεων του για τον κόσμο - που διαμορφώνεται κατά τη συναλλαγή του ατόμου με το περιβάλλον. Η φαινομενολογική προσέγγιση εστιάζει στο νόημα και τη σημασία που αποδίδει το άτομο στην εξωτερική πραγματικότητα και στις εμπειρίες που βιώνει.
Αν και υπάρχει μια ποικιλία ορισμών που χρησιμοποιούνται για την έννοια της αυτοαντίληψης, η πλειονότητα των ειδικών συμφωνεί ότι η αυτοαντίληψη είναι το σύνολο των πεποιθήσεων και των στάσεων που διαμορφώνει ένα άτομο για τον εαυτό του, οι οποίες συνεπάγονται διάφορες αυτοαξιολογήσεις και τάσεις συμπεριφοράς.
Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η αυτοαντίληψη (self - concept) είναι η γνωστική ή περιγραφική διάσταση της έννοιας του εαυτού (αυτοεικόνα - self-image), ενώ η αυτοεκτίμηση είναι η αξιολογική - συναισθηματική διάσταση (αυτοεκτίμηση - self-esteem) ή σφαιρική αυτοαξία - (global self - worth).
Τέλος, ας δούμε κάποιες ακόμα έννοιες που σχετίζονται με την έννοια του εαυτού. Σύμφωνα με τον Higgins, στο σύνολο των αυτοαντιλήψεων του ατόμου συνδυάζονται τρεις όψεις:
• Ο πραγματικός εαυτός (actual self), ο οποίος αντιπροσωπεύει τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες που ο άνθρωπος αποδίδει στον εαυτό του.
• Ο ιδανικός εαυτός (ideal self), ο οποίος αντιπροσωπεύει το είδος του ανθρώπου που κάποιος ελπίζει να γίνει ή που ιδανικά θα ήθελε να είναι.
• Ο δεοντικός εαυτός (ought self), ο οποίος αντιπροσωπεύει τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες που ο άνθρωπος θα «έπρεπε» να έχει.
Η έννοια του ιδανικού εαυτού είναι αναγκαία για τον ορισμό της αυτοεκτίμησης, εφόσον αυτή αναφέρεται στα αισθήματα ικανοποίησης που έχει κάποιος για τον εαυτό του και τα οποία αντανακλούν τη σχέση μεταξύ ιδανικού εαυτού και πραγματικής εικόνας του εαυτού. Η ασυμφωνία που είναι πιθανό πολλές φορές να παρατηρείται μεταξύ πραγματικού και ιδανικού εαυτού προκαλεί άγχος και χαμηλή αυτοεκτίμηση στον άνθρωπο.
Η έννοια του εαυτού παίζει σημαντικό ρόλο στην καθημερινή μας λειτουργία:
• Διατηρεί την εσωτερική μας συνοχή
• Καθορίζει τον τρόπο που ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας
• Μας δημιουργεί ένα σύνολο προσδοκιών και φιλοδοξιών
Καθένας μας λειτουργεί κατά τέτοιο τρόπο που να μπορεί να διατηρεί την εσωτερική του συνοχή. Αν έχουμε κάποιες ιδέες, συναισθήματα ή αντιλήψεις που έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους, αυτό θα μας δημιουργήσει μια δυσάρεστη ψυχολογική κατάσταση, την οποία θα αναζητήσουμε τρόπο να επιλύσουμε, ώστε να επανέλθουμε σε κατάσταση ηρεμίας. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη από μια θετική αυτοαντίληψη, γιατί θετική αυτοαντίληψη σημαίνει θετική στάση, θετική προδιάθεση προς τον εαυτό, αλλά και τη ζωή γενικότερα. Και θετική διάθεση σημαίνει θετική προσέγγιση, σημαίνει συμμετοχή, σημαίνει προσπάθεια που θα οδηγήσει κάποτε στην «αυτοπραγμάτωση».
Αν προσπαθούσε κανείς να αναζητήσει τις αιτίες που οδηγούν τα άτομα στην αποτυχία και στην άρνηση θα διαπίστωνε ότι πολλά από τα άτομα αυτά απέτυχαν να χτίσουν μια θετική αυτοεικόνα, είναι άτομα που αποθαρρύνθηκαν γρήγορα, που ο «εαυτός» τους τα πρόδωσε σε κρίσιμα σημεία. Αντίθετα, τα επιτυχημένα άτομα χαρακτηρίζονται από ιδιότητες που αντανακλούν μια πολύ θετική «αυτοεικόνα- αυτογνωσία- αυτοαντίληψη». Είναι άτομα με θετική διάθεση προς τη ζωή, με αυτοπεποίθηση, με αυτοεκτίμηση, με προσωπική οντότητα, ευχαριστημένα από τον εαυτό τους, εξωστρεφή, αισιόδοξα, αυτοενθαρρυνόμενα, συνεπή, συγκροτημένα, με αυτοσεβασμό κτλ. Όλα όμως αυτά τα χαρακτηριστικά αντανακλούν μια «καλή αυτοαντίληψη». Η αυτοαντίληψη σχετίζεται άμεσα με τη συμπεριφορά του ατόμου, με τους στόχους του, με τα κίνητρά του. Ο εαυτός ο ίδιος μπορεί να είναι το κίνητρο. Μάλιστα, το άτομο ενεργοποιεί μηχανισμούς μέσω των οποίων επιδιώκεται η γεφύρωση των ασυμφωνιών στην εικόνα για τον εαυτό.
Εν κατακλείδι, θα πρέπει να τονιστεί ότι ένας από τους βασικούς ρόλους της Συμβουλευτικής σχέσης πρέπει να είναι η βοήθεια προς το άτομο να οργανώσει και να χτίσει μια θετική αυτοεικόνα. Αν δεν επιτύχει αυτό, τότε ίσως όλα τα υπόλοιπα είναι περιττά.